Có nên bổ sung tội danh “Lừa đảo thương mại điện tử” vào Bộ luật Hình sự?

1. Thực trạng pháp luật Việt Nam: Đã có khung xử lý nhưng vẫn còn khoảng trống

Trong Bộ luật Hình sự (BLHS) hiện hành, hành vi gian dối nhằm chiếm đoạt tài sản được xử lý chủ yếu theo:

• Điều 174 – Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản (áp dụng cho mọi hình thức gian dối nói chung).
• Điều 290 – Tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử để chiếm đoạt tài sản (thường áp dụng cho hành vi lừa đảo qua internet, ví điện tử, giao dịch online).

Song song đó, các luật chuyên ngành và văn bản dưới luật đã hình thành hành lang pháp lý cho môi trường thương mại điện tử (TMĐT):

• Luật Giao dịch điện tử 2023 – hoàn thiện cơ chế định danh, xác thực, và giá trị pháp lý của dữ liệu điện tử, hỗ trợ chứng cứ trong tố tụng.
• Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 và Nghị định 55/2024/NĐ-CP – tăng trách nhiệm của thương nhân, sàn TMĐT và bổ sung cơ chế cảnh báo, giải quyết tranh chấp trực tuyến.
• Nghị định 52/2013/NĐ-CP (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 85/2021/NĐ-CP) – quy định chi tiết về điều kiện hoạt động TMĐT, yêu cầu công khai thông tin người bán, trách nhiệm kiểm soát gian lận.

Tuy nhiên, từ thực tiễn xét xử và điều tra, có thể nhận thấy một số “khoảng trống” pháp lý:

• Cấu thành tội phạm chưa bao quát hết thủ đoạn đặc thù trong TMĐT, như: mạo danh gian hàng uy tín, lợi dụng cơ chế hoàn tiền, “shop ảo” lưu động, sử dụng deepfake KOL để quảng bá gian dối, hay lạm dụng dịch vụ logistics/fulfillment.
• Trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại chưa áp dụng cho tội Điều 174 và một số trường hợp tại Điều 290 (do chưa nằm trong danh mục Điều 76 BLHS), dẫn đến khó xử lý khi hành vi gian dối do pháp nhân tổ chức hoặc hưởng lợi.

2. Sự cần thiết của một tội danh riêng

Việc bổ sung tội danh “lừa đảo thương mại điện tử” có thể được cân nhắc, với các lý do sau:

• Tính chuyên biệt của hành vi: Thủ đoạn trong TMĐT có đặc điểm khác biệt so với lừa đảo truyền thống, cần định nghĩa rõ để thuận lợi cho điều tra, truy tố, xét xử.
• Yêu cầu mở rộng trách nhiệm pháp nhân: Nhiều vụ việc có sự tham gia của pháp nhân (sàn TMĐT, công ty quảng cáo, đơn vị vận hành hệ thống thanh toán) nhưng hiện chưa truy cứu được.
• Phục vụ thống kê và phòng ngừa: Tội danh riêng giúp cơ quan tố tụng ghi nhận, phân loại và dự báo xu hướng tội phạm TMĐT, từ đó xây dựng chính sách phòng ngừa phù hợp.

Tuy nhiên, cần thận trọng để tránh trùng lặp với Điều 174 và Điều 290. Một tội danh mới nếu thiết kế “đóng” sẽ khó bắt kịp thay đổi nhanh của công nghệ và thủ đoạn phạm tội.

3. Định hướng lập pháp khả thi

Phương án 1 – Sửa đổi, mở rộng Điều 290 BLHS

• Bổ sung hành vi đặc thù trong TMĐT: giả mạo gian hàng, lợi dụng quảng cáo trả phí, khai thác lỗ hổng trong chính sách hoàn trả, lợi dụng dịch vụ logistics/fulfillment để chiếm đoạt.
• Mở rộng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại khi vi phạm nghĩa vụ kiểm soát, thẩm tra thông tin người bán hoặc bỏ qua cảnh báo gian lận.
• Quy định tình tiết tăng nặng với hành vi có tổ chức, gây thiệt hại lớn, nhiều nạn nhân hoặc xuyên biên giới.

Phương án 2 – Bổ sung tội danh mới trong Chương các tội xâm phạm sở hữu

Chỉ nên áp dụng nếu việc sửa Điều 290 và mở rộng Điều 76 không đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Cấu thành cần mô tả rõ yếu tố đặc thù của TMĐT và gắn chặt với nghĩa vụ của chủ thể trung gian (sàn, nền tảng).

4. Mô hình pháp luật quốc tế đáng tham khảo

Liên minh Châu Âu – Digital Services Act (DSA):

Quy định nghĩa vụ truy vết, xác minh người bán, kiểm soát nội dung và quảng cáo, gỡ bỏ nhanh nội dung bất hợp pháp, quản trị rủi ro nền tảng.

Vương quốc Anh – Online Safety Act 2023:

• Đặt nghĩa vụ phòng ngừa quảng cáo gian lận và nội dung bất hợp pháp, đặc biệt với nền tảng có quảng cáo trả phí.

Hoa Kỳ – INFORM Consumers Act 2023:

• Yêu cầu sàn TMĐT xác minh, công khai thông tin người bán có doanh số cao, nhằm ngăn chặn gian lận và hàng giả.

Singapore – Online Criminal Harms Act (OCHA) 2023:

• Cho phép cơ quan chức năng ra lệnh chặn, gỡ nội dung và xử lý nhanh hành vi lừa đảo trực tuyến mà không cần thủ tục phức tạp.

Điểm chung: Không tách riêng tội “lừa đảo TMĐT” mà tăng trách nhiệm nền tảng, siết nghĩa vụ minh bạch, kết hợp cơ chế phản ứng nhanh.

5. Kiến nghị cho Việt Nam

Ngắn hạn:

• Cần nghiên cứu hoàn thiện các quy định pháp luật hiện hành để bảo đảm việc xử lý hành vi lừa đảo qua thương mại điện tử được bao quát đầy đủ, kể cả đối với tổ chức, đồng thời xem xét bổ sung những tình tiết đặc thù gắn với hoạt động thương mại điện tử.

Trung hạn:

• Tham khảo kinh nghiệm quốc tế trong việc xây dựng cơ chế truy vết, xác minh người bán nhằm bảo đảm tính minh bạch, đồng thời tăng cường nghĩa vụ kiểm soát, ngăn chặn hành vi quảng cáo gian lận. Nên cân nhắc thiết lập các biện pháp ứng phó khẩn cấp đối với các vụ lừa đảo trực tuyến quy mô lớn.

Dài hạn:

• Chỉ nên xem xét việc hình thành một tội danh riêng về “lừa đảo qua thương mại điện tử” khi thực tiễn cho thấy các quy định hiện hành không còn khả năng bao quát đầy đủ hành vi, cũng như khi những giải pháp hoàn thiện pháp luật hiện tại không còn đáp ứng hiệu quả.

6. Kết luận

Xu hướng quốc tế cho thấy giải pháp hiệu quả nhất hiện nay là mở rộng phạm vi điều chỉnh của tội phạm công nghệ và tăng trách nhiệm pháp nhân, nền tảng, thay vì lập thêm tội danh riêng. Việt Nam nên ưu tiên sửa đổi Điều 290 và Điều 76 BLHS, đồng bộ với luật chuyên ngành, để vừa bịt lỗ hổng pháp lý vừa bảo đảm tính linh hoạt trước sự biến đổi nhanh chóng của tội phạm TMĐT.

Xem thêm 

Quyền lợi của người tiêu dùng dễ bị tổn thương có gì đặc biệt?

Quyền và nghĩa vụ mà người tiêu dùng cần biết năm 2025

Trách nhiệm bảo đảm an toàn thông tin cho người tiêu dùng

Bồi thường thiệt hại: Có nguyên tắc, có giới hạn