Trách nhiệm hình sự là chế định quan trọng của luật hình sự, xác định nghĩa vụ pháp lý của cá nhân hoặc pháp nhân khi thực hiện hành vi phạm tội. Tuy nhiên, pháp luật cũng quy định những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự nhằm bảo đảm tính nhân đạo và công bằng, chỉ trừng phạt những chủ thể thực sự có lỗi.
Các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự Việt Nam
Những trường hợp được loại trừ trách nhiệm được quy định cụ thể tại luật hình sự 2015
Sự kiện bất ngờ (Điều 20)
“Người thực hiện hành vi gây hậu quả nguy hại cho xã hội trong trường hợp không thể thấy trước hoặc không buộc phải thấy trước hậu quả của hành vi đó thì không phải chịu trách nhiệm hình sự.”
- Yếu tố “không thể thấy trước hoặc không buộc phải thấy trước” là then chốt. Điều này đòi hỏi phải xem xét khả năng nhận thức và dự đoán của một người trong hoàn cảnh tương tự. Nếu hậu quả xảy ra nằm ngoài khả năng kiểm soát và dự đoán hợp lý, trách nhiệm hình sự sẽ được loại trừ.
Ví dụ: Một người lái xe tuân thủ luật giao thông nhưng bất ngờ bị một vật thể lạ rơi trúng kính lái, gây mất lái và gây tai nạn. Nếu không có dấu hiệu lỗi chủ quan của người lái xe, đây có thể được coi là sự kiện bất ngờ.
Tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự (Điều 21)
“Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi đang mắc bệnh tâm thần, một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình thì không phải chịu trách nhiệm hình sự.”
- Năng lực trách nhiệm hình sự là khả năng của một người nhận thức được tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi của mình và khả năng điều khiển hành vi đó. Việc xác định tình trạng này thường dựa trên kết luận giám định pháp y tâm thần.
- Hậu quả pháp lý: Người không có năng lực trách nhiệm hình sự có thể bị áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh.
Phòng vệ chính đáng (Điều 22)
“Hành vi chống trả cần thiết của người vì bảo vệ quyền hoặc lợi ích chính đáng của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức, chống lại người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên không phải là tội phạm. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại và người có hành vi này phải chịu trách nhiệm hình sự.”
- Phòng vệ chính đáng đòi hỏi sự tồn tại của hành vi xâm phạm thực tế, đang diễn ra hoặc có nguy cơ thực tế đang diễn ra, xâm phạm đến các lợi ích được pháp luật bảo vệ. Hành vi chống trả phải tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi xâm phạm. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng sẽ cấu thành tội phạm.
- Các yếu tố cần xem xét: Tính chất của hành vi xâm phạm, phương tiện và cách thức xâm phạm, cường độ của hành vi chống trả, tương quan lực lượng giữa người xâm phạm và người phòng vệ.
- Việc xem xét có hay không có “phòng vệ chính đáng” gặp nhiều khó khăn trong quá trình điều tra, cần có những phương tiện đánh giá, thu thập lời khai của nhân chứng tránh bỏ lọt tội phạm.
Tình thế cấp thiết (Điều 23)
“Hành vi gây thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn chặn trong tình thế cấp thiết không phải là tội phạm. Tình thế cấp thiết là tình thế của người đã gây ra nguy hiểm thực tế cho lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, của người khác hoặc của chính người đó, mà không còn cách nào khác để tránh gây ra nguy hiểm này.”
- Tình thế cấp thiết là tình huống nguy hiểm thực tế, đe dọa trực tiếp đến các lợi ích được pháp luật bảo vệ và không có cách nào khác để ngăn chặn nguy hiểm này ngoài việc gây ra một thiệt hại nhỏ hơn.
- Các yếu tố cần xem xét: Tính chất thực tế và mức độ nguy hiểm của tình thế, tính cấp bách của tình thế, sự cần thiết của hành vi gây thiệt hại, so sánh giữa thiệt hại gây ra và thiệt hại ngăn chặn được.
Ví dụ: Để cứu một người đang bị mắc kẹt trong đám cháy, một người đã phá cửa nhà bên cạnh để lấy thang, gây ra thiệt hại về tài sản nhỏ hơn so với thiệt hại về tính mạng có thể xảy ra.
Gây thiệt hại trong khi bắt giữ người phạm tội (Điều 24)
“Hành vi của người vì muốn bắt giữ người phạm tội mà gây thiệt hại cho người đó không phải là tội phạm, nếu hành vi gây thiệt hại không cố ý và không quá mức cần thiết.”
- Trường hợp này áp dụng khi có hành vi phạm tội đang diễn ra hoặc ngay sau khi thực hiện xong và việc bắt giữ là cần thiết. Hành vi gây thiệt hại phải xuất phát từ mục đích bắt giữ và không được thực hiện một cách cố ý hoặc vượt quá mức độ cần thiết để khống chế và bắt giữ người phạm tội.
- Giới hạn: Việc sử dụng vũ lực gây thương tích nghiêm trọng hoặc chết người một cách không cần thiết trong quá trình bắt giữ có thể cấu thành tội phạm.
Rủi ro trong nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ (Điều 25)
“Hành vi gây ra thiệt hại trong quá trình nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ mặc dù đã tuân thủ đúng quy trình, quy phạm, áp dụng mọi biện pháp phòng ngừa cần thiết thì không phải là tội phạm.”
- Pháp luật khuyến khích sự phát triển khoa học, kỹ thuật và công nghệ. Do đó, những thiệt hại không lường trước được xảy ra trong quá trình hợp pháp này, dù đã có sự cẩn trọng và tuân thủ quy trình, sẽ được loại trừ trách nhiệm hình sự.
- Điều kiện: Phải chứng minh được việc tuân thủ đúng quy trình, quy phạm và đã áp dụng mọi biện pháp phòng ngừa cần thiết.
Thi hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên (Điều 26)
“Người thực hiện hành vi gây thiệt hại trong khi thi hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên thì không phải chịu trách nhiệm hình sự, trừ trường hợp biết rõ mệnh lệnh đó là trái pháp luật nhưng vẫn phải chấp hành. Trong trường hợp này, người ra mệnh lệnh phải chịu trách nhiệm hình sự.”
- Nguyên tắc phục tùng mệnh lệnh trong các tổ chức có kỷ luật (ví dụ: quân đội, công an) được pháp luật ghi nhận. Tuy nhiên, sự phục tùng này không phải là tuyệt đối. Nếu người thi hành biết rõ mệnh lệnh là trái pháp luật nhưng vẫn chấp hành thì phải chịu trách nhiệm hình sự. Người ra mệnh lệnh trái pháp luật cũng phải chịu trách nhiệm.
- Vấn đề pháp lý phức tạp: Việc xác định khi nào một người “biết rõ” mệnh lệnh là trái pháp luật có thể gặp nhiều khó khăn trong thực tế.
Phân biệt loại trừ trách nhiệm hình sự với các chế định khác
Cần phân biệt rõ loại trừ trách nhiệm hình sự với các chế định khác trong luật hình sự như:
- Miễn trách nhiệm hình sự: Người thực hiện hành vi phạm tội nhưng được miễn trách nhiệm hình sự do có những tình tiết giảm nhẹ đặc biệt hoặc theo chính sách khoan hồng của Nhà nước (ví dụ: tự thú, lập công chuộc tội). Trong trường hợp này, hành vi vẫn cấu thành tội phạm, nhưng người phạm tội không phải chịu hình phạt.
- Không cấu thành tội phạm: Hành vi không thỏa mãn đầy đủ các yếu tố cấu thành tội phạm (ví dụ: thiếu yếu tố lỗi, thiếu khách thể…). Trong trường hợp này, không có tội phạm xảy ra.
Kết luận
Các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự là phần không thể thiếu của pháp luật hình sự Việt Nam, phản ánh sự cân bằng giữa bảo vệ trật tự pháp luật và bảo đảm quyền con người. Việc áp dụng chúng đòi hỏi đánh giá toàn diện các tình tiết vụ án nhằm tránh hình sự hóa hành vi không đáng hoặc xử phạt người không có lỗi. Hiểu rõ các trường hợp này có ý nghĩa thiết thực trong hoạt động tố tụng và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân.
Việc đánh giá hành vi của mình có cấu thành tội phạm hay không hoặc gặp khó khăn trong việc thu thập chứng cứ chứng minh hành vi phạm tội, cần liên hệ đến luật sư để hỗ trợ tư vấn pháp lý.
GIỚI THIỆU
LUẬTSƯ.NET CHUYÊN TƯ VẤN VÀ CUNG CẤP CÁC DỊCH VỤ SAU:
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp vay nợ
- Luật sư tư vấn giải quyết lĩnh vực hình sự
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp tiền đặt cọc
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp lao động
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp đất đai
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp hợp đồng
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp thừa kế
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp quyền nuôi con
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp ly hôn
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp lừa đảo online
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp dân sự
- Luật sư tư vấn giải quyết tranh chấp chia tài sản
- Luật sư tư vấn lập di chúc tại nhà
Địa chỉ, số điện thoại Luật sư giỏi TP.HCM
Nếu bạn cần hỗ trợ trong việc giải quyết tranh chấp hợp đồng cho vay tài sản, hãy liên hệ với chúng tôi để được tư vấn miễn phí và hỗ trợ pháp lý chuyên nghiệp.
LUẬTSƯ.NET – LUẬT SƯ GIỎI TP.HCM
📞 Số điện thoại: 0364919191 – 0919989876
📍 Địa chỉ: Số 11 Đường Số 7, KDC CityLand Park Hills, Phường 10, Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh 700000
🌐 Website: www.luậtsư.net
📧 Email: tuvanmienphi@luậtsư.net
“Chọn chúng tôi, chọn giải pháp pháp lý hiệu quả nhất!”
Tại sao chọn LUẬTSƯ.NET?
- Đội ngũ luật sư giàu kinh nghiệm: Chúng tôi đã xử lý thành công hàng trăm vụ tranh chấp nợ khó đòi, từ cá nhân đến doanh nghiệp.
- Tư vấn toàn diện: Hỗ trợ khách hàng từ giai đoạn tư vấn ban đầu đến khi thi hành án.
- Chi phí minh bạch: Cam kết chi phí dịch vụ hợp lý, rõ ràng, không phát sinh.
- Thời gian giải quyết nhanh chóng: Luật sư của chúng tôi luôn đặt lợi ích khách hàng lên hàng đầu và tối ưu hóa thời gian xử lý vụ việc.
Đăng ký thành lập doanh nghiệp trọn gói giá rẻ chỉ 599k: https://dangkykinhdoanh.top/
Xem thêm
Xâm phạm sức khỏe người thân trong gia đình bị xử phạt như thế nào?
