Doanh nghiệp xả thải làm biến đổi dòng chảy, gây sạt lở – Khi nào bị truy cứu trách nhiệm hình sự?

“Dòng sông nổi giận” vì ô nhiễm – Hồi chuông cảnh báo từ thực tế

Tại tỉnh Hà Giang năm 2022, một doanh nghiệp sản xuất bột giấy bị phát hiện xả thải vượt quy chuẩn ra sông Lô, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng nước, bị xử phạt 459 triệu đồng. Tuy nhiên, doanh nghiệp này chỉ bị xử phạt hành chính và cam kết “khắc phục hậu quả”. Vấn đề đặt ra: nếu hành vi xả thải làm biến đổi dòng chảy, gây sạt lở, thiệt hại tài sản hoặc tính mạng, thì liệu có thể truy cứu trách nhiệm hình sự? Cần chứng minh những yếu tố nào? Đây là vấn đề pháp lý phức tạp, liên quan đến trách nhiệm của doanh nghiệp trong việc bảo vệ môi trường, đồng thời đặt ra thách thức trong chứng minh hậu quả gián tiếp – vốn là điểm nghẽn trong nhiều vụ án tương tự.

Hành vi nào bị xem là xả thải trái phép gây hậu quả nghiêm trọng?

Theo Điều 6 Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, các hành vi sau bị nghiêm cấm:

• Xả nước thải chưa được xử lý đạt quy chuẩn kỹ thuật ra môi trường;
• Làm biến đổi môi trường, gây suy thoái đất, nước, hệ sinh thái;
• Không thực hiện biện pháp ứng phó, khắc phục sự cố môi trường.

Doanh nghiệp nếu không có giấy phép môi trường, hoặc xả thải vượt ngưỡng cho phép được ghi trong giấy phép, đều bị xem là hành vi vi phạm pháp luật. Nếu hậu quả chỉ dừng ở mức nhẹ, hành vi này bị xử phạt hành chính theo Nghị định 45/2022/NĐ-CP. Tuy nhiên, nếu hậu quả nặng nề, xâm hại nghiêm trọng đến môi trường hoặc tài sản, tính mạng con người – thì hoàn toàn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Căn cứ pháp lý để truy cứu hình sự – Điều 235 Bộ luật Hình sự

Theo Điều 235 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) – Tội gây ô nhiễm môi trường quy định:

• “Người nào thải ra môi trường… trái quy định của pháp luật, gây thiệt hại cho sức khỏe con người, tài sản, hủy hoại hệ sinh thái, thì bị phạt tù từ 1 năm đến 5 năm. Trong trường hợp gây hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng – mức án có thể lên đến 15 năm tù hoặc phạt đến 20 tỷ đồng đối với pháp nhân thương mại”.

Để cấu thành tội phạm theo Điều 235, cần đủ các yếu tố:

• Hành vi vi phạm pháp luật về môi trường: xả thải sai quy định, không có giấy phép, xả vượt giới hạn…
• Hậu quả nghiêm trọng: gây sạt lở đất, thiệt hại tài sản lớn, ảnh hưởng đến nguồn nước, hủy hoại sinh thái, làm chết người…
• Mối quan hệ nhân – quả rõ ràng giữa hành vi xả thải và hậu quả xảy ra.
• Có lỗi cố ý hoặc vô ý nhưng buộc phải thấy trước hậu quả.

Biến đổi dòng chảy, sạt lở – Có phải hậu quả của tội phạm?

Đây là vấn đề gây tranh cãi pháp lý lớn nhất hiện nay. Không ít cơ quan điều tra, viện kiểm sát còn lúng túng, vì cho rằng biến đổi dòng chảy – sạt lở là hậu quả gián tiếp nên không thể quy trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, theo phân tích pháp lý, hậu quả gián tiếp nhưng tất yếu xảy ra do tác động môi trường vẫn có thể là căn cứ truy cứu hình sự, nếu:

• Có chứng cứ khoa học, giám định môi trường chỉ rõ mối quan hệ nhân quả giữa xả thải và hiện tượng sạt lở;
• Việc xả thải làm tích tụ bùn, thay đổi địa hình đáy sông, gây thay đổi hướng dòng chảy và phá hủy kết cấu bờ – thì đây là nguyên nhân trực tiếp/gián tiếp dẫn đến hậu quả;
• Doanh nghiệp biết rõ hoặc phải biết về hệ quả môi trường này nhưng vẫn cố tình thực hiện.

Thực tế xử lý còn yếu – Vì sao khó khởi tố?

Dù hành vi xả thải gây hậu quả nghiêm trọng không hiếm, nhưng thực tế xử lý hình sự còn rất ít. Lý do gồm:

• Thiếu giám định môi trường độc lập để chứng minh hậu quả – nguyên nhân;
• Cơ quan chức năng thường xử lý hành chính là chính, chưa đủ quyết liệt trong chuyển vụ việc sang hình sự;
• Một số địa phương né tránh đối đầu với doanh nghiệp lớn, sợ ảnh hưởng kinh tế địa phương;
• Thiếu văn bản hướng dẫn chi tiết trong áp dụng Điều 235 đối với các hậu quả “gián tiếp”.

Đề xuất và kiến nghị

Để bảo đảm pháp luật được thực thi nghiêm minh, tránh tình trạng “phạt cho tồn tại”, cần:

• Tăng cường giám định môi trường và đánh giá rủi ro dòng chảy tại các vùng có doanh nghiệp xả thải.
• Ban hành hướng dẫn chuyên ngành xác định hậu quả gián tiếp trong tội gây ô nhiễm môi trường.
• Xử lý nghiêm các pháp nhân thương mại, áp dụng khung xử phạt nặng như đình chỉ vĩnh viễn hoạt động (khoản 6 Điều 235).
• Cho phép cộng đồng dân cư, người dân khởi kiện dân sự kèm yêu cầu truy cứu trách nhiệm hình sự.

Kết luận

Môi trường sông ngòi – nơi sống còn của hàng triệu người dân nông nghiệp đang ngày càng bị đe dọa bởi lợi ích kinh tế ngắn hạn. Luật pháp đã có, chế tài đã rõ, vấn đề còn lại là dám khởi tố, dám xử lý hình sự với những doanh nghiệp vì lợi nhuận mà đánh đổi cả dòng chảy và sinh kế cộng đồng. Đừng đợi đến khi sông “nổi giận”, ruộng vườn bị cuốn trôi, nhà cửa đổ nát… mới đặt câu hỏi: “Ai chịu trách nhiệm?”.

Xem thêm 

Bóng tối của lòng tin: Tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản và những hệ lụy đau lòng

Mở Công ty tư vấn du học rồi lừa đảo hàng chục người

Công Ty Bất Động Sản Lừa Đảo: Dấu Hiệu và Cách Phòng Tránh(Mở trong cửa số mới)