Trong thế giới pháp lý phức tạp, giao dịch dân sự đóng vai trò nền tảng, là cơ sở cho vô số hoạt động kinh tế, xã hội. Tuy nhiên, không phải mọi giao dịch đều “xuôi chèo mát mái.” Nhiều giao dịch “toang” ngay từ vạch xuất phát, kéo theo những hệ lụy pháp lý nghiêm trọng, tranh chấp kéo dài, và thiệt hại tài chính không nhỏ.
Bài viết này sẽ đi sâu phân tích một “bí mật” ít ai biết: điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự, “chìa khóa” để đảm bảo tính hợp pháp và hiệu lực của mọi giao dịch.
I. ĐIỀU KIỆN CÓ HIỆU LỰC CỦA GIAO DỊCH DÂN SỰ THEO QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT
Điều 117 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự, bao gồm:
1. Chủ thể có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập: Điều này có nghĩa là các bên tham gia giao dịch phải đủ tuổi, không bị mất năng lực hành vi dân sự hoặc bị hạn chế năng lực hành vi dân sự theo quy định của pháp luật.
2. Chủ thể tham gia giao dịch dân sự hoàn toàn tự nguyện: Sự tự nguyện là yếu tố then chốt. Giao dịch phải được thực hiện trên cơ sở ý chí tự do của các bên, không bị ép buộc, lừa dối, đe dọa.
3. Mục đích và nội dung của giao dịch dân sự không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội: Mục đích và nội dung của giao dịch phải hợp pháp, không xâm phạm đến lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác, và phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội.
4. Hình thức của giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch trong trường hợp luật có quy định: Một số giao dịch dân sự, như mua bán nhà đất, phải được lập thành văn bản và công chứng, chứng thực theo quy định của pháp luật.
II. CÁC “ĐIỂM NGHẼN” THƯỜNG GẶP DẪN ĐẾN GIAO DỊCH “TOANG”
1. Năng lực hành vi dân sự “có vấn đề”
Khái niệm: Năng lực hành vi dân sự là khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền và nghĩa vụ dân sự. Theo pháp luật Việt Nam, năng lực hành vi dân sự của cá nhân được xác định dựa trên độ tuổi và tình trạng sức khỏe tinh thần.
Các trường hợp “có vấn đề” và hậu quả:
a) Người chưa thành niên::
- Dưới 6 tuổi: Hoàn toàn không có năng lực hành vi dân sự. Mọi giao dịch do người này thực hiện đều phải thông qua người đại diện theo pháp luật (cha mẹ hoặc người giám hộ).
- Từ đủ 6 tuổi đến chưa đủ 15 tuổi: Phải được người đại diện theo pháp luật đồng ý khi thực hiện giao dịch, trừ các giao dịch phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày phù hợp với lứa tuổi.
- Từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi: có thể tự mình xác lập, thực hiện giao dịch, trừ các giao dịch liên quan đến bất động sản, động sản có đăng ký, hoặc các giao dịch pháp luật quy định phải có sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật.
- Hậu quả: Giao dịch do người chưa thành niên (trong các trường hợp cần có sự đồng ý của người đại diện) tự ý thực hiện có thể bị tòa án tuyên vô hiệu theo yêu cầu của người đại diện.
b) Người bị mất năng lực hành vi dân sự:
- Khi một người do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình, Tòa án có thể ra quyết định tuyên bố người đó mất năng lực hành vi dân sự theo yêu cầu của người thân hoặc cơ quan, tổ chức có liên quan.
- Mọi giao dịch do người bị mất năng lực hành vi dân sự thực hiện đều vô hiệu. Giao dịch phải do người giám hộ xác lập, thực hiện.
c) Người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự:
- Người nghiện ma túy, nghiện các chất kích thích khác dẫn đến phá tán tài sản của gia đình có thể bị tòa án tuyên bố là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.
- Việc xác lập, thực hiện giao dịch liên quan đến tài sản của người này phải có sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật (do Tòa án chỉ định).
d) Ví dụ:
- Người 16 tuổi bán xe máy là tài sản riêng: Nếu xe máy này có giá trị lớn (ví dụ, trên 30 triệu đồng) và pháp luật quy định phải đăng ký quyền sở hữu, giao dịch này có thể bị vô hiệu nếu người 16 tuổi này không có sự đồng ý của cha mẹ hoặc người giám hộ.
- Người bị bệnh Alzheimer bán nhà: Nếu tòa án chưa tuyên bố người này mất năng lực hành vi dân sự, nhưng có bằng chứng cho thấy vào thời điểm giao dịch, người này không nhận thức được hành vi của mình, giao dịch có thể bị thách thức và tòa án có thể tuyên vô hiệu.
2. Mục đích, nội dung “đi ngược” pháp luật và đạo đức:
Khái niệm: Mục đích là kết quả mà các bên mong muốn đạt được khi tham gia giao dịch. Nội dung là các quyền và nghĩa vụ cụ thể của các bên trong giao dịch.
a) “Đi ngược” pháp luật:
- Vi phạm điều cấm của luật: Giao dịch vi phạm các quy định cấm của pháp luật, ví dụ: mua bán vũ khí, chất nổ, ma túy; kinh doanh trái phép; xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ.
- Trốn thuế, rửa tiền: Giao dịch được thực hiện nhằm mục đích che giấu nguồn gốc bất hợp pháp của tiền hoặc tài sản, hoặc để trốn tránh nghĩa vụ nộp thuế.
b) “Đi ngược” đạo đức xã hội:
- Giao dịch xâm phạm đến các giá trị đạo đức, thuần phong mỹ tục của xã hội, ví dụ: giao dịch liên quan đến mại dâm, buôn bán người.
- Giao dịch lợi dụng sự khó khăn của người khác để trục lợi bất chính.
- Hậu quả: Giao dịch có mục đích, nội dung vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội thì vô hiệu tuyệt đối, không phát sinh bất kỳ quyền và nghĩa vụ nào.
c) Ví dụ:
- Cho vay nặng lãi: Cho vay với lãi suất vượt quá mức pháp luật quy định là vi phạm điều cấm của luật. Phần lãi suất vượt quá sẽ không được pháp luật bảo vệ, thậm chí người cho vay có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
- Hợp đồng thuê nhà để chứa chấp ma túy: Mục đích của hợp đồng là vi phạm pháp luật, do đó hợp đồng này vô hiệu.
3. “Tự nguyện” chỉ là hình thức
Khái niệm: Sự tự nguyện là yếu tố quan trọng nhất để đảm bảo tính hợp pháp của giao dịch. Ý chí của các bên phải được thể hiện một cách tự do, không bị tác động bởi bất kỳ yếu tố bên ngoài nào.
Các trường hợp “mất” tự nguyện:
- Lừa dối: Một bên cung cấp thông tin sai lệch hoặc che giấu thông tin quan trọng khiến bên kia hiểu sai về bản chất của giao dịch và quyết định tham gia.
- Ép buộc, đe dọa: Một bên dùng vũ lực, lời nói hoặc hành động đe dọa để buộc bên kia phải tham gia giao dịch trái với ý muốn của họ.
- Lợi dụng sự khó khăn: Một bên lợi dụng tình trạng khó khăn về tài chính, sức khỏe, hoặc tinh thần của bên kia để đưa ra các điều khoản bất lợi cho bên đó.
- Hậu quả: Giao dịch được xác lập không trên cơ sở tự nguyện có thể bị tòa án tuyên vô hiệu theo yêu cầu của bên bị xâm phạm quyền lợi.
Ví dụ:
- Bán nhà do bị đe dọa: Nếu một người bị xã hội đen đe dọa, ép phải bán nhà với giá rẻ hơn thị trường, giao dịch này có thể bị tuyên vô hiệu.
- Mua hàng đa cấp do bị lừa dối: Nếu một người bị dụ dỗ tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp và mua sản phẩm với giá cao hơn giá trị thực tế do bị cung cấp thông tin sai lệch, giao dịch này có thể bị tuyên vô hiệu.
4. “Quên” hình thức bắt buộc:
Khái niệm: Một số giao dịch dân sự, do tính chất quan trọng của nó, pháp luật quy định phải được thực hiện dưới hình thức nhất định (ví dụ: văn bản, công chứng, chứng thực).
Các trường hợp “quên” hình thức:
- Mua bán, chuyển nhượng nhà đất: Phải được lập thành văn bản, có công chứng, chứng thực theo quy định của pháp luật.
- Hợp đồng thuê nhà có thời hạn từ 6 tháng trở lên: Phải được lập thành văn bản.
- Di chúc: Phải được lập thành văn bản, có công chứng, chứng thực (trừ trường hợp di chúc miệng hợp pháp).
- Hậu quả: Giao dịch không tuân thủ hình thức bắt buộc thì vô hiệu.
Ví dụ:
- Mua bán nhà bằng giấy viết tay: Giao dịch mua bán nhà chỉ bằng giấy viết tay, không có công chứng, chứng thực, thì không có giá trị pháp lý. Quyền sở hữu nhà vẫn thuộc về người bán trên giấy tờ.
- Thuê nhà bằng miệng: Hợp đồng thuê nhà bằng miệng với thời hạn 1 năm thì vẫn có hiệu lực. Tuy nhiên, việc chứng minh các điều khoản của hợp đồng trong trường hợp có tranh chấp sẽ rất khó khăn.
III. KẾT LUẬN
Việc hiểu rõ và áp dụng đúng các quy định của pháp luật về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự là vô cùng quan trọng. Hy vọng phần phân tích chi tiết này sẽ giúp bạn nắm vững kiến thức và phòng tránh rủi ro trong các giao dịch dân sự.
Xem thêm:
CÁC YẾU TỐ CẦN CÓ CỦA MỘT BẢN CAM KẾT HỢP PHÁP
Bản cam kết là gì? Vai trò của bản cam kết trong đời sống dân sự
