Quy trình tố tụng hình sự đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo công lý, bảo vệ quyền của con người và duy trì trật tự xã hội. Tại Việt Nam bộ luật tố tụng hình sự quyu định chặt chẽ về các giai đoạn tố tụng, nguyên tắc hoạt động và quyền, nghĩa vụ của các bên liên quan nhằm đảm bảo một quá trình xét xử khách quan, công bằng. Tuyu nhiên trên thực tiễn vẫn còn tồn đụng những bất cập đòi hỏi sự hoàn thiện và cải tiến hơn nữa của hệ thống tư pháp.
1. Khái niệm và vai trò của quy trình tố tụng hình sự
- Quy trình tố tụng hình sự là trình tự, thủ tục và cách thức tiến hành các hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng ( bao gồm cơ quan điều tra, viên kiểm sát, Tòa án”), người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng và cơ quan, tổ chức, cá nhân khách có kiên quan trong việc giải quyết án hình sự
- Quy trình tố tụng hình sự là thủ tục Nhà nước quy định nhằm xác định sự thật khách quan của vụ án hình sự, đảm bảo quyền con người và trật tự xã hội, mang tính công bằng trong các giai đoạn xét xử
2. Các giai Đoạn trong tố tụng hình sự
a. Giai đoạn khởi tố vụ án hình sự
- Giai đoạn khởi tố được tiến hành khi có dấu hiệu của tội phạm. Cơ quan có thẩm quyền : công an, viện kiểm sát, hoặc các cơ quan khách theo pháp luật quy định sẽ xem xét các chứng cứ được nộp về, tin tố gác tội phạm để quyết định có khởi tố vụ án hay không ( Điều 143 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)
- Việc khởi tố có thể được thực hiện theo quyết định của cơ quan điều tra hoặc theo yêu cầu của bị hại
- Việc khởi tố phải căn cứ vào các quy định của pháp luật và chứng cứ thu thập được (Điều 146, 147 Bộ luật Tố tụng hình sự)
b. Giai đoạn điều tra
- Cơ quan điều tra thực hiện các hoạt động điều tra để thu thập thêm chứng cứ thông qua việc: khám nghiệm hiện trường, tạm giữ những người có liên quan để lấy lời khai, thu giữ các vật chứng, làm các bước xét nghiệm nếu cần thiết
- Thời gian điều tra phụ thuộc vào mức độ phức tạp của vụ án, và được quy định cụ thể gia hạn theo quy định của pháp luật
c. Giai đoạn Truy tố
- Sau khi điều tra, cơ quan gửi hồ sơ vụ án đến viện kiếm sát để quyết định truy tố bị can trước Tòa án hoặc đình chỉ vụ án
- Ở giai đoạn này viện kiểm sát vẫn có thể yêu cầu bổ chung thêm chứng cứ, điều tra thêm về vụ án nếu có vấn đề chưa rõ
- Viên kiếm sát đưa ra bản cáo trạng, phải ghi rõ hành vi tội phạm của bị can và các chứng cứ buộc tội
d. Giai đoạn xét xử vụ án hình sự
- Tòa án là cơ quan tiến hành xét xử các vụ án hình sự theo nguyên tắc công khai ( trừ các trường hợp pháp luật có quy định khác), khách quan và bảo đảm quyền bào chữa của bị cáo
- Có hai cấp xét xử vụ án hình sự: Sơ thẩm và phúc thẩm
- Dựa trên các căn cứ chứng minh, các bằng chứng thu thập được và lời khai của bị cáo cũng như người bị hại, hội đồng xét xử đưa ra bản án và quyết định về vụ án hình sự
e. Giai đoạn thi hành án
- Bản án có hiệu lực pháp luật phải được thi hành án . Bao gồm thi hành các hình phạt tù , tử hình, án treo hoặc các biện pháp khắc phục khác theo quy định của pháp luật. Giai đoạn này quan trọng nhằm đảm bảo cho bản án được thực thi một cách nghiêm minh và đúng pháp luật
3. Những nguyên tắc cơ bản trong tố tụng hình sự
Căn cứ từ Điều 7 đến Điều 33 bộ luật tố tụng hình sự quy định những nguyên tắc cơ bản trong tố tụng hình sự, được đúc kết như sau
- Nguyên tắc suy đoán vô tội (Điều 13 Bộ luật tố tụng hình sự ): người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực
- Tuân thủ pháp luật: mọi hoạt độn tố tụng phải tuân thủ theo Hiến pháp, Bộ luật Tố tụng hình sự và các quy định pháp luật khác có liên quan
- Đảm bảo quyền con người: Tôn trọng và bảo vệ các quyền tự do cơ bản của con người, Bị cáo có quyền được bào chữa, quyền xét xử công bằng
- Công khai, minh bạch: Việc xét xử phải được tiến hành công khai., trừ trường hợp pháp luật có quy định khác
- Trách nhiệm chứng minh: bằng những công tác nghiệp vụ, thu thập chứng cứ và lấy lời khai cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm chứng minh tội phạm
4. Các biện pháp ngăn chặn và biện pháp cưỡng chế trong tố tụng hình sự
a. Biện pháp ngăn chặn ( Điều 109 Luật tố tụng hình sự )
- Bắt, tạm giữ, tạm giam
- Cấm đi khỏi nơi cư trú
- Bảo lĩnh
- Đặt tiền đảm bảo
b. Biện pháp cưỡng chế
- Áp giải
- Dẫn giải
- Kê biên tài sản
5. Những bất cấp và kiến nghị trong tố tụng hình sự
- Những bất cập rất dễ gặp phải trong tố tụng hình sự ở những năm gần đây là thời gian tố tụng kéo dài, quyền lơi của bị can bị cáo chưa được đảm bảo, tính xác minh chứng cứ và thu thập chứng cư chưa cao, dẫn đến việc bỏ sót chứng cứ phạm tộ và tội phạm. Còn tồn tại những trường hợp gây ra làn sóng dư luận dữ dội về việc áp dụng biên pháp ngăn chặn chưa phù hợp.
- Cần có sự cải cáh quy trình tố tụng, tăng cường đảm bảo quyền con người. Nói không với hối lộ, thu thập chứng cứ chưa đủ. Nâng cao chất lượng điều tra, truy tố xét xử để hệ thống tư pháp hoạt động minh bạch và hiệu quả
